انواع بونسای – فلاورلایت

 هنر کهن بونسای: شناخت انواع و سبک‌های مینیاتورهای زنده

مقدمه

بونسای، این هنر اصیل ژاپنی که ریشه در فرهنگ چین باستان دارد، بسیار فراتر از کاشت یک درخت در گلدانی کوچک است. بونسای هنر خلق نمادی مینیاتوری و آرمانی از طبیعت است، پدیده‌ای که در آن درخت و گلدان به شکلی هماهنگ، منظره‌ای کامل و کهن‌سال را در ذهن تداعی می‌کنند. کلمه “بونسای” (盆栽) خود به معنای “کاشت در سینی” است و بیانگر ماهیت این هنر است. در این مقاله، به بررسی ژرفای این هنر می‌پردازیم و انواع و سبک‌های گوناگون بونسای را بر اساس معیارهای مختلف طبقه‌بندی و معرفی می‌کنیم.

تاریخچه و فلسفه بونسای

اگرچه بونسای امروزه با ژاپن شناخته می‌شود، خاستگاه آن به چین باستان و هنر “پن‌جینگ” (Penjing) یا “پون‌سای” برمی‌گردد. در چین، این هنر شامل خلق مناظر طبیعی کامل با کوه‌ها، آب‌ها و گاهی مجسمه‌های کوچک بود. این هنر در دوره کاماکورا (قرن ۱۲ تا ۱۴ میلادی) توسط راهبان بودایی به ژاپن معرفی شد. ژاپنی‌ها این هنر را اقتباس کرده و بر روی خود درخت به عنوان نمادی از زیبایی، تعادل، طبیعت و فلسفه تمرکز کردند.

فلسفه بونسای بر پایه مفاهیم “وابی-سابی” (Wabi-sabi)، یعنی پذیرش ناقص بودن، سادگی و زوال طبیعی استوار است. یک بونسای خوب، درختی است که با وقار و آرامشِ سنِ کهن‌سال خود را نشان می‌دهد، گویی سال‌ها در برابر باد و طوفان طبیعت مقاومت کرده است. این هنر، صبر، احترام به طبیعت و جستجوی تعادل را به هنرمند می‌آموزد.

طبقه‌بندی بونسای بر اساس سبک‌های اصلی

سبک‌های بونسای قوانینی هستند که بر اساس آنها تنه، شاخه‌ها و ریشه‌های درخت شکل می‌گیرند تا زیبایی طبیعی و تعادل ایجاد شود. این سبک‌ها اغلب از فرم‌های درختان در طبیعت الهام گرفته شده‌اند.

۱. سبک رسمی عمودی (Chokkan)
این سبک، کلاسیک‌ترین و متقارن‌ترین فرم بونسای است. درخت دارای تنه‌ای کاملاً مستقیم و عمودی است که به تدریج به سمت راس باریک می‌شود. شاخه‌ها به صورت متناوب و هماهنگ در اطراف تنه قرار گرفته‌اند، به طوری که شاخه‌های پایین‌تر بلندتر و ضخیم‌تر و شاخه‌های بالایی کوتاه‌تر و نازک‌تر هستند. این سبک، وقار و استحکام یک درخت کهن در دشتی باز را نشان می‌دهد. گونه‌های مناسب: کاج، سرو، راش.

۲. سبک غیررسمی عمودی (Moyogi)
این محبوب‌ترین و رایج‌ترین سبک در بونسای است. تنه درخت دارای انحناهای ملایم و زیباست، اما در نهایت، راس درست در مرکز پایه درخت قرار می‌گیرد. این انحناها نماد مقاومت درخت در برابر نیروهای طبیعی است. هر انحنا باید واضح و طبیعی به نظر برسد و شاخه‌ها به گونه‌ای قرار گیرند که بر زیبایی این انحناها تأکید کنند. این سبک برای هنرمندان تازه‌کار بسیار مناسب است. گونه‌های مناسب: افرا، زیتون، نارون.

۳. سبک مایل (Shakan)
در این سبک، تنه درخت با زاویه‌ای حدود ۶۰ تا ۸۰ درجه نسبت به سطح زمین کج شده است، گویی که تحت تأثیر بادهای شدید یا سایه‌ی یک درخت دیگر قرار گرفته است. برای حفظ تعادل بصری، ریشه‌ها در سمتی که درخت به آن طرف مایل شده است، قوی‌تر و برجسته‌تر هستند و شاخه‌ها به گونه‌ای تنظیم می‌شوند که این حس تعادل را تقویت کنند. این سبک، پویایی و حرکت را القا می‌کند.

۴. سبک آبشاری (Kengai)
این سبک، درختی را به تصویر می‌کند که در لبه یک پرتگاه رشد کرده و برای دستیابی به نور مجبور به رشد به سمت پایین شده است. شاخه‌های اصلی درخت از لبه گلدان پایین‌تر می‌آیند و اغلب از گلدان‌های باریک و بلند برای نمایش این سبک استفاده می‌شود. خلق این سبک به دلیل رشد خلاف جهت جاذبه، بسیار چالش‌برانگیز است. گونه‌های مناسب: ژینیپروس (کاج مُـتَـداول)، آزالیا.

۵. سبک نیمه‌آبشاری (Han-Kengai)
در این سبک، تنه درخت به صورت عمودی رشد می‌کند، اما سپس به سمت پایین خم شده و بدون اینکه تا کف گلدان برسد، در میانه راه متوقف می‌شود. راس درخت معمولاً در سطح یا کمی بالاتر از لبه گلدان قرار دارد. این سبک ظرافت و زیبایی ملایم‌تری نسبت به سبک آبشاری کامل دارد.

۶. سبک بادزده (Fukinagashi)
این سبک، درختی را نشان می‌دهد که در معرض بادهای دائمی و شدید قرار دارد. تمام شاخه‌ها و حتی تنه در یک جهت خاص خم شده‌اند، گویی که باد با قدرت در حال وزیدن است. این سبک حس شدت، مقاومت و قدرت طبیعت را به بیننده انتقال می‌دهد.

۷. سبک ریشه‌روی سنگ (Sekijoju)
در این سبک جذاب، ریشه‌های درخت بر روی یک سنگ عریان و سخت رشد می‌کنند و قبل از رسیدن به خاک، سطح سنگ را می‌پوشانند. این صحنه، درختی را نشان می‌دهد که بر روی صخره‌ای رشد کرده و ریشه‌هایش برای یافتن غذا و آب به درون خاک پایین سرازیر شده‌اند. این سبک، نماد سازگاری و بقا است.

۸. سبک جنگلی (Yose-ue)
برخلاف سایر سبک‌ها که بر روی یک درخت تمرکز دارند، این سبک یک جنگل کوچک را به تصویر می‌کشد. تعداد درختان فرد است (معمولاً ۵، ۷، ۹ یا بیشتر) و درختان در اندازه‌های مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند تا عمق و پرسپکتیو ایجاد کنند. بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین درخت معمولاً در مرکز قرار می‌گیرد.

طبقه‌بندی بونسای بر اساس گونه گیاهی

انتخاب گونه گیاهی یکی از اساسی‌ترین تصمیمات در هنر بونسای است که به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:

۱. بونسای های درون‌خانه‌ای
این گیاهان بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری هستند و به دلیل عدم مقاومت در برابر سرما، باید در محیط داخلی خانه نگهداری شوند.

• فیکوس (Ficus): محبوب‌ترین و مقاوم‌ترین بونسای برای مبتدیان. رشد سریعی دارد، برگ‌های کوچک و براقی دارد و به راحتی شاخه‌دهی می‌کند.
• کارمونا (Fukien Tea): دارای برگ‌های ریز و همیشه سبز، تنه‌ای پیچ‌خورده و گل‌های سفید کوچک.
• ژدسته (Sageretia): دارای پوستی فلسی و خیره‌کننده که به مرور زمان می‌ریزد و رنگ‌های مختلفی را نشان می‌دهد.
• نخل شامادورا (Parlor Palm): برای ایجاد سبک جنگلی بسیار مناسب است.

۲. بونسای های برون‌خانه‌ای
این گیاهان برای رشد بهینه به تغییرات فصلی و دوره سرما نیاز دارند و باید در فضای باز نگهداری شوند.

• بونسای های مخروطیان:
  • کاج (Pine): نماد استقامت و کهن‌سال‌ی. نگهداری از آن پیچیده است و برای هنرمندان با تجربه مناسب است.
  • سرو (Juniper): به‌ویژه گونه “سرو راک” محبوب‌ترین گونه برای بونسای است. انعطاف‌پذیری بالایی دارد و برای سبک‌های مایل و بادزده ایده‌آل است.
  • عَشَقه (Boxwood): برگ‌های ریز و متراکمی دارد و به هرس بسیار خوب پاسخ می‌دهد.
• بونسای های پهن‌برگ:
  • افرای ژاپنی (Japanese Maple): سلطان بونسای‌های پهن‌برگ. برگ‌های ظریف و پنجه‌ای و رنگ‌آمیزی خیره‌کننده در پاییز از ویژگی‌های آن است.
  • زیتون (Olive): دارای تنه‌ای پیچ‌خورده و بافت‌دار که حس کهنگی فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کند.
  • گلابی وحشی (Chinese Elm): بسیار مقاوم و مناسب برای مبتدیان. برگ‌های ریز و شاخه‌هایی منعطف دارد.

طبقه‌بندی بر اساس اندازه

اندازه بونسای نیز از جنبه‌های مهم طبقه‌بندی است:

• شوهین (Shohin) و مامه (Mame): بونسای‌های بسیار کوچک (کمتر از ۲۰ سانتی‌متر). نگهداری از آنها به دلیل گلدان کوچک و نیاز آبی دقیق، بسیار چالش‌برانگیز است.
• کومونو (Kotate-mono) یا سmedium: بونسای‌های متوسط با ارتفاع بین ۲۵ تا ۴۵ سانتی‌متر. رایج‌ترین اندازه برای بونسای‌های نمایشی.
• اوِمونو (Omono) و دایزا (Daiza): بونسای‌های بزرگ (تا ۱۲۰ سانتی‌متر). خلق و جابجایی آنها دشوار است و معمولاً در مجموعه‌های حرفه‌ای یافت می‌شوند.

اصول اولیه مراقبت از بونسای

صرف نظر از نوع بونسای، اصول مراقبت پایه یکسان است:

• آبیاری: مهمترین عامل. باید زمانی که سطح خاک کمی خشک شد، به طور کامل و به آرامی آبیاری شود تا تمام خاک خیس شود.
• خاک و گلدان: خاک باید دارای زهکش عالی باشد تا از پوسیدگی ریشه جلوگیری کند. گلدان نیز علاوه بر زیبایی، باید از نظر اندازه و عمق با درخت متناسب باشد.
• هرس: شامل دو بخش است: هرس شاخه‌های اصلی برای شکل‌دهی به ساختار کلی و هرس برگ‌ها (Defoliation) برای کوچک‌ماندن برگ‌ها و ایجاد تراکم بیشتر.
• سیم‌پیچی: با پیچیدن سیم مخصوص به دور شاخه‌ها، می‌توان آنها را به جهت دلخواه خم کرد و شکل داد.
• کوددهی: به دلیل محدودیت خاک در گلدان، تغذیه منظم با کودهای مخصوص بونسای در فصل رشد ضروری است.
• جابجایی: هر چند سال یکبار، بسته به گونه و سن درخت، باید ریشه‌ها هرس شده و خاک گلدان تعویض شود.

نتیجه‌گیری

هنر بونسای، جهانی پر از ظرافت، تنوع و معنای عمیق است. از درختان استوار و عمودی گرفته تا جنگل‌های کوچک و درختان آبشاری، هر سبک و گونه‌ای داستان منحصربه‌فردی از تعامل انسان با طبیعت را روایت می‌کند. شناخت انواع بونسای نه تنها به انتخاب درست کمک می‌کند، بلکه درک ما را از زیبایی‌شناسی و فلسفه پشت این هنر کهن عمیق‌تر می‌سازد. یک بونسای تنها یک گیاه تزئینی نیست؛ بلکه یک اثر هنری زنده است که با صاحب خود رشد می‌کند و تکامل می‌یابد، نمادی از تعادل، صبر و احترام به چرخه زندگی.